هنر دوره قاجار از ارزش های گوناگونی برخوردار است و نقاشی هم به عنوان یكی از شاخه های اصلی هنرهای تجسمی در این دوران رشد و تغییر بسیار یافت و به یكی از مهمترین مكاتب هنری نقاشی تبدیل شد.

البته درباره هنر دوره قاجاركه شامل دوره اول قرن ١٩ تا اوایل قرن ٢٠ است، منابع و اطلاعات فارسی و یا انگلیسی كمی در اختیار است.در واقع بیشتر كتاب های تاریخ هنر ایران یا با اتمام عصر صفوی به پایان می رسند یا تنها نگاهی اجمالی به هنر دوره قاجار دارند.

با این وجود عصر قاجار را باید در زمره درخشان ترین اعصار تاریخی قابل مطالعه ایران به حساب آورد كه در آن ایران با تغییرمناسبات جهانی،ظهور طبقه روشنفكر،دگرگونی ماهیت سیاسی،دگرگونی اندیشه پیرامون ملت و در نهایت شكل گیری مشروطه ایران روبه رو است.

تمامی این تحولات و دگرگونی مناسبات ایران و جهان موجب تغییر در اندیشه و تفكر تمامی اقشار مردم به ویژه ایرانیان شد و به تبع آن هنرنیز دچار تحولات بسیار قرار گرفت.

به دلیل اهمیت و جایگاه نقاشی و ویژگی های آثار خلق شده در این دوران است كه سبكی با عنوان 'مكتب نقاشی قاجار' دراین هنر شكل گرفت.

دراین دوره ایران شاهد تحولات بسیار و همچنین مناسبات هنری گوناگونی روبرو شد و تغییر حامیان هنر،به پایان رسیدن عصر حمایت های وسیع هنر از سوی دربار ایران،شكل گیری آكادمی و مراكز رسمی آموزش هنر و پدید آمدن مجموعه ای از هنرها همچون تعزیه،نقاشی های قهوه خانه ای از جمله این موارد است.

از سوی دیگر نخستین مدرسه نقاشی دولتی كه به صورت رایگان به آموزش هنر نقاشی به شیوه جدید می پرداخت،در دوره قاجاریه و به همت 'صنیع­الملك' تاسیس شد.البته پیش از آن 'دارالفنون' امكان آشنایی ایرانیان را با هنر نقاشی فراهم آورده بود.

شكل گیری این مدرسه و اعزام علاقمندان به هنر نقاشی به كشورهای اروپایی از دیگر دلایل رونق و توسعه هنر نقاشی در ایران آن روزگار شد.

' آندره گدار' مولف تاریخ هنر ایران، درباره نقاشی ایران در دوران قاجار گفته: در طول قرن نوزدهم شیوه تصویر و شبیه سازی- پرتره ‏‎(portrait)‎‏ همچنین علاقه به مناظر و مظاهر طبیعت در هنر نقاشی ایران به وضوح تمام گسترش یافت و 'ابوالحسن غفاری' كه در اواسط آن قرن معروف بود از این نوع، تابلوها و تصاویر فراوان كشیده است.

نخستین نكته­ای كه در بررسی نقاشی دوره قاجار به چشم می­خورد، كثرت پرده­های رنگ و روغن به اندازه به نسبت بزرگ است؛ استفاده از رنگ و روغن یك قرن بعد از صفویه در ایران رواج پیدا كرد. بیشترین تصاویر این پرده­ها، مربوط به چهره 'فتحعلی شاه' بود كه خود دوستدار هنر و هنرمندان و البته شیفته خود بود.

در نقاشی های دوره قاجار مضامین متعددی به كار رفته ولی سه مضمون'حماسه- سیاسی'،'احساسی' و 'مذهبی' از شاخص ترین موارد آثار این دوره است كه زمینه های نوینی برای تصویرگری فراهم كرد.

نقاشی هایی با مضامین احساسی تصاویر پرندگان و مرغان،گل ها و مناظر چشم نواز را شامل می شدند.هنرمندان این دوره با به كار گیری مضامین سیاسی در هنرنقاشی تلاش می كردند قدرت و شكوه حاكم را به رخ بكشند و برای این منظور از شبیه سازی تصویرپردازی های نقش برجسته های دوره ساسانی استفاده می كردند.

نقاشان دوره قاجار در به تصویركشیدن مضامین مذهبی نیز بسیار گسترده عمل كردند و در میان آثار این دوره می توان نقاشی هایی با موضوعات حماسه عاشورا،شهدای شیعه و آداب و رسوم سوگواری و تعزیه را مشاهده كرد.

از دیگر مضامین رایج در نقاشی این دوره،شكل گیری 'چهرنگاری' از پادشاهان قاجار،

شاهزادگان،اعضای نخبگان سیاسی نظیر وزیران،حاكمان و اعضای طبقه تجار بود كه اغلب این تصاویر در حالت نشسته روی صندلی، ایستاده تمام قد، دو زانو در حالت نشسته یا تكیه داده به پشتی ترسیم می شدند .در این چهره پردازی­ها پرداختن به جزئیات چهره و نیز توصیف شخصیت در درجه اول اهمیت قرار داشت.

از جمله نوآوری های نقاشی این دوره پیدایش دورنماسازی (پرسپكتیو) است كه پیش از آن در نقاشی كلاسیك ایران (مینیاتور) وجود نداشت و نتیجه تاثیر نقاشی اروپایی است.

رونق و رواج نقاشی روی شیشه نیز در حد فاصل صفویه و قاجار شكل گرفت.این نقاشی ها ابتدا با گل و مرغ و مضامین دینی شروع شد و بعدها به تقلید از هنر فرنگی،از این آثار برای تزیین شیشه­های ساختمان­های اشرافی و به سفارش این طبقه به كار برده شد.

اما از همه این موارد مهم تر،تاثیر قصه ها و داستان های شاهنامه را نباید در شكل گیری مكتب نقاشی قاجاری نادیده گرفت.نقاشان قهوه خانه ای توانستند شگفتی های پلهوانان حماسه ملی را در قالب طرح و رنگ جای دهند و به تصویر كشیدن روح پهلوانی به شیوه و سلیقه فردوسی بپردازند.

نقاشی قاجار را باید در بست تحولات تاریخی مورد بررسی قرار داد.تحولاتی كه در آن ریشه های ملی و مذهبی و اندیشه های مدرن نیز دیده می شود.

استاد كمال الملك ،حسین بهزاد،صنیع الملك و میرزا حسین اصفهانی از مشهورترین چهره های شناخته شده این دوران هستد كه آثار ماندگاری خلق كرده اند.

اهمیت نقاشی دوره قاجار،ویژگی های موضوعی و كاربردی این مكتب و آثار ارزشمند اساتید این رشته ،باعث شكل گیری مكتبی با عنوان نقاشی قاجاری در دنیای بوم و رنگ شد.

گردآوری از: هدی یوسف زاده

فراهنگ**9173**